Bizim durumumuzda Ukrayna’daki çatışma hakkında olmak üzere çok dikkat çeken olaylar hakkında önemli bir bilgi yüzdesi doğru değildir. Bunun temel nedeni, devlet propagandası için kullanılmasıdır: bu durumda, haberler insanları bilgilendirmek amacı ile değil, onlara belli tarafların çıkarına olacak bir fikri empoze etmek için kullanılır. Bu yazıda medyadaki yalanları anlamanın ana yöntemlerini ayırmaya çalışacağız.
Derhal şu veya bu tarafların beyanları yerine ispatlanmış gerçeklerle çalışmaya çalışacağımıza dair bir şart koyacağız. Yani, örneğin, Rusya Dışişleri Bakanlığı Ukrayna’da bir olay hakkında bilgi verirse ve Ukrayna Dışişleri Bakanlığı veya Savunma Bakanlığı, sözlerini kanıtlamadan bu bilgiyi reddederse, ‘biri evet biri hayır der’ durumunu görürüz, iki paydaş kendi çıkarına ne gelirse onu söyler. Yalnızca bir tarafın diğer temsilcisi yararına gelen bilgileri reddettiğinde (örneğin, Donetsk milisleri, Rus TV kanalı LifeNews tarafından bildirildiği gibi, Grad tesislerine el konulmasını reddettiğinde) bilginin çürütülmesine bir yol açılıyor. Bu nedenle, sitemizde çok az sözlü çürütme var. O halde sadece gerçekleri konuşacağız.
Fotofake
En yaygın ve aynı zamanda çürütmesi en kolay sahtekarlık türüdür. İnternetteki bir görüntünün doğruluğunu genellikle birkaç saniye içinde belirlemek mümkündür, ancak ortaya çıktığı gibi, çok sayıda kullanıcı bunu nasıl yapacağını bilmiyor ve hemen her “çığlık atan” fotoğrafa inanıyor.
Sahte bir fotoğrafı anlamanın birkaç yolu vardır. Google Chrome kullanıyorsanız, tek yapmanız gereken şüpheli bir resme sağ tıklayıp ‘Bu resmi Google’da bul’u seçmektir.
Varsayılan olarak resim arama işlevi olmayan başka bir tarayıcı kullanıyorsanız, bunun için özel bir eklenti yükleyebilirsiniz. Çok seçenek mevcuttur. Örneğin, Who stole my pictures eklentisi çok iyi çalışıyor (Türkçe versiyonunda “Resimlerimi kim çaldı” ). Bu eklentinin avantajı, yalnızca Google’da değil, aynı anda Yandex, Tineye veya üçünde de arama yapabilmesidir.
Chrome’unuz yoksa ve eklentiyi yükleyemiyorsanız, onsuz da yapabilirsiniz. Bunu yapmak için (herhangi bir tarayıcıda), şüpheli resmin bulunduğu sitenin açık olduğu sekmenin yanında, Google görseller bölümünün açılacağı başka bir tane açın. Bundan sonra, bir önceki sekmeye dönmeniz, istediğiniz görüntüyü mouse ile tutmanız, Google ile sekmeye sürüklemeniz ve arama çubuğunda bırakmanız gerekir.
Ayrıca, görüntü dosyasını Google’daki görsel arama çubuğuna sürükleyerek de bilgisayarınızın sabit diskinde depolanan görselleri arayabilirsiniz.
Bu yöntemle, çok önemli iki hususu aynı anda test edersiniz. Birincisi: görüntünün orijinal olup olmadığı veya bir fotoğraf düzenleyicide işlenip işlenmediği. Bizim durumumuzda, “bombalanan” Donetsk‘in bir örneği olarak kullanmak için görüntünün üzerine bir alev boyandığını görüyoruz.
Bu şekilde doğrulanabilecek bir diğer önemli ayrıntı ise görselin yayın tarihi ve üzerinde olaylar. Örneğin, Suriye’deki savaşın sonuçlarını bir kez daha Ukrayna’daki savaş olarak göstermeye karar veren olabilir.
Video Fake
Böyle bir fake’yi anlamak resim fakelerine göre daha zor, çünkü video ile arama yapmanın kolay bir yolu yok. Bulduğunuz videonun sahte olduğundan şüpheleniyorsanız bu yöntemleri deneyin.
İlk olarak, bir sitede yerleşik bir YouTube videosunun görüntülüyorsanız, video hakkında daha fazla bilgi almak için YouTube’un kendisine gidin (sağ alt köşedeki video hizmeti logosuna tıklayın).
Örneğin, Rus ‘Komsomolskaya Pravda’ sitesinin Kyiv sakinlerinin 2014’te Zafer Bayramı’nda Yatsenük (eski Ukrayna Başbakanı) ve Turçınov’u (Eski Ukrayna Başbakan Birinci Yardımcısı) yuhaladığına dair haberinin yanlış olduğunu öğrenebiliriz. Video bir yıl öncesinden YouTube’a yüklendi ve o zaman muhalefette olan Yatsenük ve Turçınov Komünist Parti yanlılarının gözünden düştü.
Videonun yükleme tarihini görmek için videonun URL adresini kopyalayıp https://citizenevidence.amnestyusa.org/ sitesindeki Youtube DataViewer’e yapıştırın.
Tabii ki, bu kadar basit sahtekârlık çok az. Sahte bir videonun en bariz belirtilerine sahip değilseniz, aşağıdakilere dikkat etmenizi öneririz. Videonun başlığında güncel tarih olup ayrıca bu video kısa bir süre içinde YouTube’a tekrar tekrar yükleniyorsa, bunun sahte olma olasılığı yüksektir. En çok izlenen videoyu seçin ve altındaki yorumları okuyun, videoyu izleyenler arasında orijinalini gören ve hatta bir bağlantı gönderen kişilerin olma olasılığı yüksektir.
Ayrıca, videodaki tesislerin isimleri, araba plakaları, sokak işaretleri gibi ayrıntılara dikkat edin. Buna göre videoda aslında neyi anlatmak istendiği anlaşılır. Örneğin, bir Rus NTV kanalının hikayesine göre sahili korumak için Odesa milislerine yerel bir iş adamı tarafından bağışlandığı iddia edilen Azimut 46 model yatının aslında kanal çalışanları tarafından fake röportaj yapmak için kiralandığını öğrendik.
Başka bir yol, videoda gördüğünüzü özetlemek ve YouTube veya Google’de aynı bilgi aktaran bir videoyu bulmak. Örneğin, “14 Mayıs 2014’te öldürülen bir askerin annesinden Kyiv cuntasına itiraz” başlıklı bir videonun bir parçası çok paylaşıldı. Ancak YouTube’da “öldürülen bir askerin annesi” cümlesini aradığınızda videonun tamamını kolayca bulabilirsiniz, bu da annenin aslında Ukrayna’daki düşmanlıkları sona erdirmesi için Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin’e çağrıda bulunduğunu açıkça ortaya koyuyor.
Bir yöntem daha, videonun en çarpıcı anının ekran görüntüsünü çekin ve yukarıda tarif edildiği gibi Google’de görsel ile taramaya yükleyin. Bir zamanlar birinin bu videoyla haber yazıp çarpıcı bir resmi örnek olarak kullanma ihtimali var. Bazen orijinal video bu şekilde bulunur.
Tanıkların İfadesi
Tanıkların ifadelerinin doğrulanması genellikle zor veya imkansızdır, ancak istisnalar vardır.
Tanıkların ifadesini dinleyin; konuşmalarının gazetecilerin size iletmeye çalıştıkları tezleri doğrulayıp doğrulamadığı veya medyanın kendi amaçları için kullandığı genel şeylerden mi bahsediyorlar. Örneğin, yatla ilgili daha önce bahsedilen hikayede, NTV çalışanları Donetsk uçuş eğitmeni olan başka bir işadamının milislere bir uçak hediye ettiğini söylüyor. Ancak sonradan ortaya çıktığı gibi, eğitmen gazetecilerin uçaklar ve paraşütle ilgili genel sorularını yanıtladı ve kimseye bir şey vermedi. Daha sonra bununla ilgili bir video bile çekti.
Bu çarpıtmanın bir başka örneği, yeni Ukrayna hükümetinin antisemitizmi nedeniyle Yahudilerin Kyiv’den kaçışını bildiren Russia Today TV kanalının röportajıdır. Kanalın çalışanları, Yahudi din adamı Mişa Kapustin’in eşyaları nasıl topladığını, yaklaşan tehlikeden kaçmak zorunda kaldığını söylediğini bile gösterdiler. Ama sözlerini dinlerseniz, nedense hangi tehlikeden korktuğunu söylemediğini göreceksiniz. Kapustin hakkında bilgi ararsanız, onun Kyiv’de değil, Simferopol sinagogunun bir hahamı olduğunu ve daha önce Ukrayna ve Kırım’ı Rusya’dan korumak için halka açık bir talepte bulunduğunu ve şimdi Kırım’ı yeni Rus yönetiminden kaçmak için terk ettiğini göreceksiniz.
Ayrıca, tanığın kim olduğuna, daha önce onu görüp görmediğinize de dikkat edin. Örneğin, medyaya düzenli olarak Odesa, Donbas veya hemen hemen başka herhangi bir sıcak noktanın görüntüsünde yorum yapan ünlü “seyyar yorumcu” Maria Tsypko.
Batı Medyadan Gelen Mesajlar
Bu strateji genellikle bir mesajın inanılırlığını veya inanılırlığını artırmak için kullanılır. Bununla birlikte, bu tür mesajlar arasında, kontrol edilmesi gereken birçok marjinal site üretimi vardır. Örneğin, kendisine iş gazetesi diyen Rus gazetesi Vzglyad (Bakış), ABD’nin Ukrayna’da öldürüldüğü iddia edilen 13 CIA çalışanının cesetlerini kabul etmeyi reddettiğini yazdı. Gazete, adı güzel The European Union Times batı sitesine bir bağlantı bıraktı. Ancak bu siteyi açarsak bağlantının daha da ileri, Sorcha Faal adlı kurgusal bir karakterin çalışmalarını düzenli olarak yayınlamak ile çok iyi bilinen son derece marjinal bir kaynak olan WhatDoesItMean.com sitesine gittiğini göreceğiz. Bu yazar hakkında okuduktan sonra, Amerika Birleşik Devletleri’ndeki “iç savaş” , büyük Amerikan şirketlerinin Obama korkusuyla Rusya’ya kaçışı vb. hakkında okuyucuları düzenli olarak bilgilendirdiğini öğreniyoruz. Ayrıca The European Union Times’ın WhatDoesItMean.com ile bağlantılı olduğunu ve “çılgın aptallık propagandası” ile suçlandığını da görebiliriz.
Diğer bir seçenek de yetkili medyanın gerçek mesajlarını çarpıtmaktır. Örneğin, bir dizi web sitesi, ABD destroyeri Donald Cook’un 27 mürettebatının, Karadeniz’de gemilerinin yakınında devriye gezerken bir Rus Su-24 savaş uçağının 12 kez uçmasından sonra korktuğunu ve istifa ettiğini bildirdi. Reuters’e söylediği iddia edilen Pentagon sözcüsü Albay Stephen Warren’a atıfta bulundular. Aslında, Warren olay hakkında ajansa konuşmuştu, ancak herhangi bir korku ya da istifa söz konusu değildi, bunu ajansın web sitesini ziyaret ederek görebilirsiniz.
Bu yüzden her zaman haberin orijinalini veya haberin konusu olanın orijinal bilgileri bulmaya çalışın.
Ancak bir olayın gerçek olmadığını anlayabilmek için tükettiğiniz bilgilere karşı eleştirel bir tutum ile bakmalısınız. Bilgi savaşı, ülkeler arasındaki çatışmanın son derece önemli bir unsurudur, bu nedenle doğruluğundan emin olmadan belli mesajlara inanmamaya çalışın.
Yazar: Oleh Şankovskıy, Stopfake.org için hazırlanmıştır.