Het komt niet vaak voor dat StopFake tv-uitzendingen analyseert, en zeker geen Franse tv-programma’s. “Oekraïne, maskers van de revolutie”, een documentaire van de Franse journalist Paul Moreira, heeft in Frankrijk en Oekraïne veel stof doen opwaaien. Reden voor discussie zijn de inhoud, de werkwijze en de ideologie van de documentaire, die sterk doen denken aan de manier waarop pro-Russische kanalen hun gedachtegoed verspreiden.
Hoewel Paul Moreira pretendeert de feiten onpartijdig te presenteren en hij iedereen aan het woord laat, worden de gebeurtenissen in Oekraïne in de documentaire verdraaid. Zoals al veel journalisten hebben opgemerkt baseert de Franse journalist zijn verhaal op tal van feitelijke onjuistheden.
Als we de fakes willen deconstrueren, dan moeten we beginnen met de fake die gepropagandeerd wordt door Oekraïense radicalen die – zonder veel na te denken – Moreira ervan beschuldigen dat hij betaald wordt door het Kremlin. Daar is absoluut geen bewijs voor. Zijn film is, zoals veel andere Franse documentaires, grotendeels gefinancierd door het Nationale Centrum voor Film en Animatie (CNC), een openbare instelling die gefinancierd wordt door het Franse Ministerie van Cultuur.
Het is moeilijk om Moreira – afgaande op zijn eerdere werk – ervan te beschuldigen er pro-Russische sympathieën op na te houden. Bovendien is het terecht dat onderwerpen als nationalisme in Oekraïne en het drama in Odessa (waarbij in mei 2014 circa 40 mensen om het leven kwamen) onderzocht worden. Het zijn eerder de werkwijze, theorieën en de beladen taal in de film die we in twijfel trekken; het zijn handelswijzen waar het Kremlin blij mee is en waartegen StopFake in verzet komt. Alle clichés zitten in Moreira’s film: door de Amerikanen gesteunde nazi’s organiseerden een staatsgreep in Oekraïne, de onbetwistbaarheid van het Krimreferendum, de moorden in Odessa die gearrangeerd werden door de fascisten in Kiev; het zijn gemeenplaatsen die maar al te vaak gericht zijn op complottheorieën om de crisis in Oekraïne te duiden.
De complottheorie is een bekende journalistieke techniek, herhaalt Moreira aan het begin en aan het einde van de film. “Om het drama aan te dikken of wellicht om militaire redenen hebben de massamedia van de ‘vrije wereld’ de waarheid over Maidan achtergehouden.” Het is een veelvoorkomende propagandatechniek die gebruikt wordt voor een verhaal dat “de heilige waarheid” beweert te vertellen. De documentaire is gebaseerd op zo’n bewering.
Er zitten veel feitelijke onjuistheden in de documentaire, die voorkomen hadden kunnen worden als er eerlijk met de feiten was omgesprongen. De Franse journalist Sebastien Gobert, die sinds 2011 in Oekraïne woont, schrijft op zijn blog dat hij zich – als Franse journalist – beledigd voelt; zijn collega Moreira, die tot nu toe een goede reputatie had, brengt de gebeurtenissen zwart-wit en verwerpt alle normen van de westerse journalistiek. Gobert vreest dat Moreira’s film de geloofwaardigheid van Franse journalisten in Oekraïne niet ten goede komt.
Als reactie op Moreira’s film werden twee open brieven gepubliceerd: de een werd getekend door journalisten die in Oekraïne werken, en de ander, ondertekend door schrijvers, intellectuelen en een voormalig ambassadeur werd gepubliceerd in het Franse dagblad Le Monde.
Franse journalisten beschuldigen Moreira er eveneens van beelden te manipuleren: “Hoe kan een geluidloze YouTubevideo van een neonazimars die ná Maidan plaatsvond, getoond worden als onderdeel van de revolutie? Hoe kun je speculeren over de partijen waar deze demonstranten bij horen?”
In zijn artikel in Le Monde wijst journalist Benoît Vitkine erop dat “Moreira extreemrechts als de grondleggers van de revolutie neerzet, ongeacht het feit dat het de enige militaire groep op Maidan vormde.” Hij portretteert extreemrechts als de belangrijkste politieke macht, ondanks het feit dat hun verkiezingsuitslagen erg laag waren. De Radicale Partij van Oleh Lyashko kreeg bijvoorbeeld slechts 21 parlementszetels. De extreemrechtse partij Svoboda (Vrijheid) haalde in de eerste verkiezingen na Maidan niet eens de kiesdrempel van 5%. Onder voormalig president Janoekovitsj had Svoboda nog 37 zetels. Uiteindelijk bemachtigde Svoboda 6 zetels tijdens de laatste verkiezingen. En dat in een parlement met 450 zetels.
Aan het begin van de documentaire komt er een marcherend Azov-bataljon voorbij; deze beelden illustreren de aanwezigheid van neonazi’s tijdens de Maidanrevolutie. Deze “illustratie” raakt kant noch wal aangezien het Azov-bataljon na Maidan werd gevormd, toen de oorlog met de separatisten in Oost-Oekraïne al was begonnen. Het laat echter wel zien hoe onachtzaam Moreira met zijn feiten en data omspringt.
Moreira noemt noch het conflict in de Donbas, noch de rol die de vrijwilligersbataljons spelen in dat conflict. Hij beweert echter wel dat de tolerante houding van de maatschappij en de overheid ten opzichte van deze bataljons laat zien dat Oekraïne buitengewoon fascistisch is. Hij gaat volledig voorbij aan het feit dat deze bataljons de enige troepen waren die klaar waren om in de regio te gaan vechten, terwijl het Oekraïense leger op dat moment nog gevormd moest worden.
Sindsdien zijn deze bataljons geïntegreerd in het Oekraïense leger en staan zij onder gezag van het militaire commando, helemaal wat de beschikbaarheid van wapens betreft. Het controleren van de wapens is een uitdaging voor de Oekraïense overheid (en eist serieus onderzoek), maar de aanwezigheid van wapens an sich heeft niets te maken met de handhaving van de openbare orde in de straten van Kiev. De openbare orde in de Oekraïense hoofdstad wordt gehandhaafd door de stadspolitie die valt onder het Ministerie van Binnenlandse Zaken.
Paul Moreira springt van het einde van de Maidanrevolutie naar de Krimblokkade. Bij een checkpoint op de grens met de Krim beweert hij dat “de Rechtse Sector het heft in eigen hand heeft genomen om de bewoners van de Krim te laten verhongeren.” De Krimblokkade was echter een initiatief van de Krim-Tataren, een volk dat sinds de annexatie van hun grondgebied wordt achtervolgd door de Russen. De bevolking werd ertoe aangezet de blokkade op 20 september 2015 op te werpen om aandacht te vragen voor hun benaderde situatie. Activisten van de Rechtse Sector hebben zich later bij de blokkade gevoegd. Door de blokkade (die gesteund wordt door Kiev) kunnen bewoners van de Krim overigens niet ‘verhongeren’, omdat Rusland de Krim van goederen voorziet.
Moreira zegt bijna niets over de annexatie van de Krim. Hij stelt dat “de bewoners van de Krim na de revolutie in een referendum overweldigend hebben gestemd voor vereniging met Rusland”. Twee jaar later is het geen geheim meer dat de Russische overname van de Krim het doel van de annexatie was. Het referendum werd gehouden in een tijd waarin de straten gevuld waren met gemaskerde, bewapende mannen. Later werd ontdekt dat deze “kleine groene mannetjes” (bewapende soldaten zonder insigne die het schiereiland veroverd hadden) Russische soldaten waren; zelfs Vladimir Poetin geeft dat toe in de film “De Krim, de weg naar huis”. Tot slot wordt er in de documentaire met geen woord gerept over de mensenrechtenschendingen op de Krim, die veelvuldig gemeld worden door de OVSE en de Crimean Human Rights Field Mission.
Van de Krimblokkade keert Moreira terug naar de tragische gebeurtenissen in Odessa in mei 2014. Moreira beweert met klem dat de initiatiefnemers van de gebeurtenissen die in een drama eindigden Oekraïense nationalisten waren; hij gaat volledig voorbij aan het radicalisme van de andere betrokken partijen. Hij krijgt op dit deel van de documentaire dan ook brede kritiek. In een open brief aan Le Monde wijzen de ondertekenaars erop dat “Aleksey Albu geen communistische activist uit Odessa is, noch een oostelijke vluchteling, maar een van de leiders van de rechtse tak van de Oekraïense communistische partij “De Strijd”, die bekend staat om haar xenofobische, homofobe en antisemitische standpunten. Albu is een spin-off van de vele fascistische bewegingen die actief zijn in het hedendaagse Rusland, en is niet representatief voor Oekraïne, zoals Moreira hem probeert te portretteren. Moreira vermeldt evenmin dat er veel plaatselijke initiatieven waren, zoals Odessos, die de tragedie in het vakbondsgebouw veroordeelden en medische en juridische bijstand verleenden aan wederzijdse partijen van het conflict.
In de film zijn meerdere aanwijzingen voor discriminatie tegen Russische sprekers en de Russische taal. Moreira beweert zelfs dat de Russische taal werd verboden (20:40), en dat Russischtaligen tweederangsburgers zijn geworden. De Russische taal is nooit verboden. Pro-Russische politieke partijen, inclusief de Partij van de Regio’s van voormalig president Viktor Janoekovitsj, hebben het Russisch als officiële taal decennialang als onderhandelingstroef ingezet in de aanloop naar de verkiezingen. De beloften zijn nooit nagekomen; het was slechts eenvoudige populistische retoriek om stemmen te winnen van de Russischtaligen en de pro-Russische bevolking.
In haar blog voor de krant Libération schrijft Anna Jaillard Chesanovska, een Franse journaliste van Oekraïense afkomst en een van de vertalers van de film, hoe de montage van de film is gemanipuleerd. Hoewel dat de acties van sommige belangrijke hoofdpersonen in de documentaire niet rechtvaardigt, roept het vragen op over de geloofwaardigheid en objectiviteit van Moreira’s gehele onderzoek. “Voor mij betekent het concept natie en Oekraïner-zijn een bloed- en zielsverwantschap tussen de doden, de levenden en de ongeborenen,” zegt de radicale activist en politicus Ihor Musychuk in de documentaire. Moreira was zo content met deze uitspraak dat hij het vervolg van de zin “je hoeft niet in Oekraïne geboren te zijn of Oekraïens bloed te hebben om een echte Oekraïner te zijn” maar al te graag wegliet, schrijft de vertaalster.
Moreira dikt het idee van de complottheorie nog wat verder aan door beelden te laten zien van Amerikanen die het Yalta European Strategy Forum bijwonen, als bewijs voor de Amerikaanse opstelling in het conflict in Oekraïne. Maar, zoals terecht is opgemerkt in de open brief in Le Monde: “Het probleem is niet slecht te denken over de Verenigde Staten – dat verdienen ze vaak – maar het probleem is te denken dat Amerika het kwaad is.”
In een reactie op de kritiek op zijn film schreef Paul Moreira op zijn blog op Mediapart: “Deze hysterie had ik niet verwacht. Een Oekraïense website noemde me een terrorist, betaald door de Russische geheime dienst. Mensen hebben opgeroepen de film te verbieden. Zelfs de Oekraïense ambassadeur in Frankrijk heeft geprobeerd druk uit te oefenen op Canal Plus [waar de documentaire werd uitgezonden]. Dat heeft me nog het meest verbaasd. Ik denk dat Oekraïners ijlings hun houding ten opzichte van hun paramilitaire groepen moeten herzien. Zoals mijn film laat zien, is dat het grootste gevaar voor de Oekraïense democratie. Als we weigeren het voor de hand liggende te erkennen omdat dat “de listen van de Russische propaganda zijn”, worden we zelf propagandisten. En we verliezen. Niet omdat we liegen, maar omdat we vol goede bedoelingen zijn. Vergeet nooit dat deze ontkenningen tot de ergste complottheorieën leiden.”
Onlangs werd ook bekend dat enkele beelden die Moreira in zijn documentaire laat zien uit All Things Ablaze komen, een andere documentaire over de Maidanrevolutie. Dat heeft Julia Sersiukova, de filmproducent, bekendgemaakt op Hromadske televisie (3:02-7:11). Moreira heeft zonder toestemming ongeveer een minuut materiaal van All Things Ablaze gebruikt, wat verdere vragen oproept over zijn professionele ethiek.
Tot op zekere hoogte kun je zeggen dat het terecht is dat Moreira onderzoekt of extreemrechts een bedreiging vormt voor de Oekraïense democratie. Door de werkwijze en de manipulatie waarmee hij de aandacht vestigt op deze kwesties, wordt zijn betoog echter propaganda.
